 |
| Spiegellijsten met houtsnijwerk |
Spiegellijsten met houtsnijwerk
De geschiedenis van de spiegellijst
______________________
__________________
In dit blogitem wil ik de spiegel en haar lijst voor het voetlicht brengen.
Historie
De mens in de oudheid zal ongetwijfeld zijn eerste ervaringen met gereflecteerde beelden in stilstaand water hebben opgedaan. Uit die ervaring zal dan ook de wens zijn ontstaan om een “spiegel” in eigen bezit te hebben om niet afhankelijk te zien van de natuur. En dan, zo stel ik mij voor, moet de man in opdracht van zijn echtgenote, op zoek naar geschikte materialen en produktiemiddelen.
Egypte
De Egyptenaren zijn rond 2900 BC in staat om handspiegels te maken: ronde gepolijste bronzen schijven (voorstellende de zonnegod Ra) met een handvat. In China is een bronzen spiegel gevonden die rond 2000 BC gedateerd wordt. De Grieken slagen er rond 50 BC in om zulke grote bronzen spiegels te maken dat een persoon er helemaal in kan worden afgebeeld.
Van de meeste bronzen spiegels worden de rand en het handvat gedecoreerd, zowel in gietwerk als geciseleerd en gegraveerd, en de achterkant wordt eveneens gedecoreerd met uitbundige mythologische voorstellingen . Voor de meer welgestelden worden de decoraties aangevuld met edelstenen en halfedelstenen.
 |
| Spiegellijsten met houtsnijwerk | Lodewijk XVI-stijl lijst |
Rome
De Romeinen slagen er rond 110-120 AC in om eenvoudige spiegels met glas te fabriceren. De kwaliteit van het glas was toen ronduit slecht omdat glas in feite alleen voor vaatwerk werd gebruikt. Ondanks alle tegenwerking van de Rooms-Katholieke kerk, die een spiegel als symbool van zondigheid bestempelde, slagen de Venetianen er in om omstreeks 500 een betere kwaliteit glas te maken en vanaf die tijd blijft Venetië (Murano) het centrum voor de ontwikkeling en fabricage van spiegelglas. Vanwege het economisch belang mochten de Venetiaans glaswerkers en hun gezinsleden Venetië zelfs niet verlaten op straffe van zware gevangenisstraffen en zelfs de doodstraf.
 |
| Patrick Damiaens | Ornamenten voor spiegels en lijsten |
In de middeleeuwen worden chemische methoden ontwikkeld om glas van een spiegelende laag te voorzien (tin-amalgaam). Voordien werd bladgoud en bladzilver gebruikt dat met een rode verf werd afgedekt.
Ondanks dat spiegelglas kostbaar is, is met name in Frankrijk de import van spiegels vanuit Venetië zo groot dat minister Colbert zich beijvert de monopoliepositie van Venetië te doorbreken. Hij slaagt er in een 20-tal Venetiaanse glaswerkers naar Frankrijk te halen tegen een zeer hoge beloning en in 1665 wordt de Manufacture royale des Glaces (het huidige Compagnie de Saint-Cobain) opgericht.
De opening van de Galerie des Glaces in het Palais de Versailles in 1684 met 357 spiegels is een bewijs van de mogelijkheden en de kwaliteit van de Manufactures des Glaces.
De opening van de Galerie des Glaces zou men heden ten dage betitelen kunnen als de kickoff meeting voor het opnemen van de spiegel in het interieur.
 |
| Een Rococo lijst met ornamenten en verguld |
Hoezo dan.
Spiegelglas was, zoals eerder opgemerkt, extreem duur. Dus zegt het formaat van de spiegels iets over de rijkdom van hun eigenaars want de gewone burger kon het niet betalen. Met een variant op het bekende gezegde “spiegeltje spiegeltje aan de wand, wie is de rijkste mens van het land?”
Om een dure spiegel moet natuurlijk een bijpassende dure omlijsting. Omdat de afmetingen van spiegelglas beperkt waren, zijn spiegellijsten constructief ook zeer uitgebreid en dat maakt een lijst zeer geschikt om veel decoraties aan te brengen en uiteraard ook te vergulden.
Ode aan de rijkdom.
Met betrekking tot het interieur betekent een grote spiegel aan de wand automatisch veel weerkaatsing van licht, daglicht en kaarslicht. De ruimte wordt er een stuk levendiger en lichter door. Dus hebben we met spiegels te maken met een win-winsituatie: de eigenaar van het huis kan zijn rijkdom etaleren en diens echtgenote krijgt meer licht bij het naaldwerken met haar vriendinnen.
Het doet ironisch aan dat aartsconcurrenten van Frankrijk baanbrekende ontdekkingen hebben gedaan in de (spiegel)glasontwikkeling.
Engeland heeft al vanaf 1620 een eigen glasindustrie en de Engelsen ontdekken in de 17e eeuw dat de kwaliteit van het glas enorm verbetert door de glasovens te stoken met kolen in plaats van hout. Minder vervuiling in het glas en daardoor helderder glas.
De Duitse scheikundige Justus von Liebig ontwikkelde in 1835 de methode om spiegels te verzilveren met zilvernitraat, als alternatief voor het langdurige proces met giftig kwik voor het tinamalgaam.
Spiegellijsten
Pas in de 19e eeuw slaagde men er in om spiegelglas in grotere afmetingen te fabriceren. Voor die tijd werden de grotere spiegels opgebouwd uit meerdere stukken glas die dan in een constructief stevig lijstensysteem werden samengevoegd en daarna gedecoreerd. In decoratieve zin volop mogelijkheden en zonodig werden glasdelen aangepast aan het decoratieve ontwerp.
Over lijstenmakers is weinig bekend, behalve dat het specialisten moesten zijn geweest. Voor de decorateurs en houtsnijders zal het weinig hebben uitgemaakt of zij spiegellijsten of schilderijlijsten onder handen kregen.
In Frankrijk worden lijsten pas vanaf 1750 voorzien van het meesterteken van de maker en dan nog niet alle lijsten vanwege de ingewikkelde regels van de gilden (menuisiers en ébènistes) en de Académie de Saint-Luc, het opleidingsinstituut voor de sculpteurs in Parijs.
Tot pakweg 1650 komen de spiegels uit Italië en voor 1750 zijn er geen regels voor het merken. In Engeland werden de lijsten van oudsher al gemerkt omdat de lijstenmakers belasting moesten betalen en zodoende kent men in feite alle lijstenmakers.
In Engeland zijn de meubelmaker Thomas Chippendale en de lijstenmakers William en John Linnell bekende namen die zich met het ontwerpen van spiegellijsten hebben bezig gehouden. Van hen zijn ook ontwerpen bewaard gebleven. In 2008 werd op de Tefaf in Maastricht een set van 2 spiegels van John Linnell aangeboden met een vraagprijs van E 3.000.000. Dit waren spiegels van ca 2,5 m hoog.
 |
| Ornamenten voor spiegels en lijsten |
De namen van enkele ontwerpers en lijstenmakers in Frankrijk zijn wel bekend vanwege hun merktekens, maar tot heden zijn geen ontwerpen of dergelijke van hen gevonden. Een naam kan ik u geven, die van Nicolas Heurtaut (1720-1771). Hij was maître-sculpteur, maître-ménuisier en sièges en ook maître ménuisier en cadres. Zijn bekendheid heeft Heurtaut echter te danken aan zijn zitmeubelen. Er zijn enkele spiegels van hem bekend. De verbindende factor is dus het houtsnijwerk.
Het magische woord is gevallen: het sculpteer- of houtsnijwerk.
De basis voor de versieringen van spiegellijsten ligt uiteraard in de stijlperiode van het interieur, want daar moet de lijst bij passen. De constructie van een spiegellijst bestaat uit meerdere slanke profielen en die lenen zich voor vele soorten uitgerekte decoraties, bloemenslingers, linten, takken, palmbladeren, of te wel foliage. De topregel en de onderregel kunnen “eenvoudig” dan wel “uitbundig” gedecoreerd zijn met bijvoorbeeld een schelpmotief (Rococostijl), bloemen, maar eigenlijk kan dat van alles zijn zoals de foto’s laten zien.
De afwerking is meestal verguld, maar kan ook in polychromie zijn. De ondergrond voor het verguldwerk bestaat uit enkele lagen gesso, een krijt-lijmmengsel. Daarop komt een klevende kleilaag (bolus) waarop het goud wordt aangebracht. Kan niets mis mee zijn. Ja wel dus. Fijne gedetailleerd ornamenten raken door de gesso een beetje hun vorm kwijt en moeten daarom nagesneden of gemodelleerd worden. Veel en tijdrovend werk. Dat heeft er toe geleid dat op zeker moment fijn houtsnijwerk werd vervangen door gesso dat gesculpteerd werd. Uiteindelijk werden komplete ornamenten in gesso (na)gemaakt en na het vergulden zag je toch niet dat het nep was. Daarmee werd de ambachtelijke kunstzinnige in hout gesculpteerde ornamenten vervangen door goedkopere en sneller te fabriceren ornamenten in gesso, die in mallen werden afgegoten. En deze techniek wordt nog steeds op grote schaal toegepast.
Midden 19e eeuw werden ornamenten op meubels gedurende korte tijd ook gemaakt van papier-maché. Deze techniek was afgekeken van de stucadoors die een stevig, maar toch licht alternatief zochten voor hun ornamenten aan het plafond. Deze papier-maché ornamenten werden ook toegepast op spiegel en schilderijlijsten en ook meubelen in die periode. Zelfs nu worden er nog papier-machéornamenten toegepast bij schilderijlijsten.
Tot slot
Het is verheugend om te kunnen constateren dat een groeiend aantal hedendaagse lijstenmakers /ornamentsnijders zich ook hebben toegelegd op het maken van replica’s van historische lijsten , gesculpteerd en afgewerkt in de juiste stijl en op de correcte manier. Niet alleen voor restauratie of vervanging in opdracht van musea, maar ook nieuw in de stijl van een bepaalde periode voor particulieren. Daarmee het ambacht en de waardering voor het ambacht voor de toekomst in stand houdend.
Tekst Willem van Dort
Foto’s: Patrick Damiaens of uit het archief
Alle foto's genomen op de TEFAF in Maastricht
 |
| Ornamenten voor spiegels en lijsten |
