Ornamentsnijder - PATRICK DAMIAENS: Kasteel DE HAAR | Neogotische kasteelinterieur

Kasteel DE HAAR | Neogotische kasteelinterieur

De eerste keer dat ik het kasteelpark De Haar bezocht was in 2012. Ik was er op uitnodiging van het bekende Nederlandse lifestyle en tuinmagazine Landidee. De redactie van dit bekende magazine had me gevraagd of de mogelijkheid bestond om een aantal dagen een demonstratie houtsnijden te geven.

Het magazine had in het voorjaar van 2012 een evenement gepland in de tuinen en bijgebouwen van kasteel De Haar. Blijkbaar vond de organisatie dat mijn vakmanschap en kunde een meerwaarde voor de bezoeker kon zijn op dit populaire evenement.

Voor een kasteelbezoek had ik op bij die gelegenheid jammer genoeg geen tijd en het feit dat men verplicht was het kasteel met gids en in groep te bezoeken temperde mijn enthousiasme al helemaal.

Foto's maken van de rijkelijke neo gotische interieurs was ook verboden. Maar foto's maken om een persoonlijk archief met beeldmateriaal samen te stellen voor eigen documentair gebruik als ornamentsnijder en wie weet wie er later nog gebruik van kan maken.

Toen ik in juni van 2018 een aantal dagen in Utrecht was leek het mij een een goed idee dit neogotisch kasteel, dat in de buurt van Utrecht, ligt te bezoeken. Aan het onthaal van het kasteel vernam ik dat de moeilijke regel voor de bezoekers sinds 2016 wat aangepast waren; je kunt nu vrij rondlopen in het kasteel, hoewel niet alle ruimtes zijn voor het publiek toegankelijk zijn. Maar je krijgt evenwel toch een mooi beeld van hoe het er 100 jaar geleden aan toe ging op Kasteel De Haar. Foto's maken was nu ook toegelaten maar zonder flitslicht. Ook staat er nu in elke kamer een vrijwilliger die je van de nodige info voorziet, mocht je meer specifieke informatie wensen.

Er zijn maar weinig kastelen in Nederland als kasteel de Haar die voldoen aan het beeld, dat men zich wel eens maakt van een middeleeuwse burcht met torens, grachten, poorten en ophaalbruggen.

Tijdens mijn bezoek liep er een tentoonstelling met de titel, 'Films & sterren op De Haar' die de sporen in beeld bracht die wereldberoemde sterren nalieten op Kasteel De Haar. In de vertrekken waren attributen en memorabilia te bezichtigen van grootheden als Brigitte Bardot, Roger Moore, Joan Collins, Gina Lollobrigida, Michael Caine, Gregory Peck, Michael York e.v.a.

Zij kwamen afgelopen decennia als ‘invité’ van baron en barones Van Zuylen op De Haar waar zij onttrokken aan het oog van de paparazzi, genoten van de luxe en grandeur van het kasteel. De tentoonstelling ademde de sfeer van films en filmsterren van 50 jaar geleden.

Met behulp van digitale projecties werden de beroemde gasten van toen, even teruggehaald naar het heden. De verhalen werden verteld aan de hand van teksten, foto’s en filmfragmenten en komen uit eerste hand van ‘de baronessen’, personeel en omwonenden.

Kasteel historie

Het middeleeuwse huis De Haar is waarschijnlijk al in de loop van de 13e eeuw gesticht op een hoger gelegen oeverwal langs een zijtak van de Rijn. In 1391 wordt De Haar voor het eerst in geschriften vermeld.

Oorspronkelijk was Kasteel de Haar in het bezit van een lid van de familie Van der Haar, die als dienstman van de Prins-bisschop van Utrecht voldoende prestige bezat om voor zichzelf en zijn familie een versterkt huis te bouwen.

Hoe dit huis er precies uitzag, is niet bekend. In de 15e eeuw ging het kasteel door het huwelijk van Josina van de Haar met Dirk van Zuylen over in het geslacht van de familie Van Zuylen.

Waarschijnlijk kreeg het kasteel zijn kenmerkende vijfhoekige vorm nadat het kasteel tijdens de twisten tussen de bisschop en de stad Utrecht in 1482 verwoest werd en daarna weer werd opgebouwd. Aan het einde van de 19de eeuw erfde baron Etienne van Zuylen van Nijevelt het inmiddels zwaar vervallen domein De Haar, dat in de eeuwen daarvoor was verwoest door diverse stormen en oorlogen.

Wanneer de baron in Parijs Hélène de Rothschild ontmoet en even later met haar trouwt, besluit hij tot herbouw van het familiekasteel als eerbetoon aan zijn roemrijke familie. De baron besloot hiervoor samen te werken met architect Pierre Cuypers, die dan al beroemd is geworden met het ontwerpen van het Rijksmuseum en het Centraal Station in Amsterdam.

De baron en Cuypers spraken af om van het kasteel te bouwen volgens de originele contouren van het oude kasteel.
De neogotische bouwstijl van Cuypers, die sterk doet denken aan de Middeleeuwen, sloot goed aan bij de wens van de baron om van het kasteel een soort familiemuseum te maken. De levenswijze van de baron was allesbehalve middeleeuws. Hij was één van de eerste automobiel- en vliegtuigkampioenen en voorzitter van de ‘Club Automobile de France’ en de ‘Aéro Club de France’.

Ook in Nederland speelde hij op dit gebied een belangrijke rol, hij werd dan ook erevoorzitter van de Nederlandse Automobielclub. Tijdens deze periode organiseerde Etienne in 1898 o.a. een autorally tussen Parijs en Antwerpen. De baron en barones willen ook hun vrienden en relaties uitnodigen op het kasteel en indruk op hen maken, en zo komt er voor die tijd allerlei modern comfort in het kasteel. Warm en koud stromend water, centrale verwarming, elektriciteit, een Turks bad, een hypermoderne keuken en een personenlift.

Dit alles is aan het einde van de 19de eeuw zeer extravagant in Nederland. Zelfs de koningin heeft niet zoveel luxe. De baron wilde het kasteel en het park als een perfect ensemble herbouwen, zodat het een exact beeld geeft van hoe het kasteel vroeger was. Anno nu vinden we in het kasteel ook nog iets terug van de internationale, luxueuze smaak van die tijd waarbij comfort samengaat met een verfijnde en kostbare inrichting. Het was vooral de baron die, samen met zijn gasten, De Haar in augustus en later september als buitenverblijf gebruikte.

Tuin

Al direct na het begin van de restauratie van het kasteel werd begonnen met de aanleg van een park en verschillende tuinen, die even spectaculair moeten worden als het kasteel zelf. Het ontwerpen en aanleggen van de tuinen was geen eenvoudige zaak.
Naast de reconstructie van de oude tuinen moesten de kenmerken van het omringende landschap, een weidegebied, behouden blijven. Ook bij de tuin- en parkaanleg is architect Pierre Cuypers zeer betrokken; met name bij de tuinen direct bij het kasteel lijken veel ideeën van zijn hand te zijn. Daarbij is de invloed van baron Etienne zelf, die heel bepalende ideeën heeft over architectuur, interieur en tuinaanleg, ook van groot belang. Zij stuiten echter op veel (technische) problemen.
De baron legde deze problemen uiteindelijk in 1895 neer bij tuinarchitect Hendrik Copijn. Deze loste de problemen vervolgens op kundige wijze op. Onder zijn toezicht ontstond er in het weidse landschap een Engels landschapspark waarbinnen – rond het kasteel – Franse stijltuinen worden aangelegd. De tuinen zijn deels een reconstructie van de oorspronkelijke tuinen met waterpartijen, bosschages, moestuinen en volières en deels een aanvulling daarop.
De wens van baron Etienne is om het park meteen al een volgroeid aanzicht te geven. Dit werd op een spectaculaire manier gerealiseerd. Uit de gehele provincie Utrecht werden 40 jaar oude bomen naar De Haar gebracht.

Ongeveer 7.000 bomen werden ’s nachts op mallejannen getransporteerd. Deze bomen zijn zo’n 140 jaar oud! Direct rondom het kasteel ligt een aantal geometrische tuinen die vooral een decoratief karakter hebben, zoals de Romeinse Tuin, die zijn naam ontleent aan de vorm van een Romeinse renbaan.

Hier is een bijzonder detail uit het ontwerp van Copijn te vinden, de “Ha Ha”. Een Ha Ha is een wal die het zicht beperkt op de weg, waardoor het park naadloos lijkt over te lopen in het Zuiderpark, waar nu Golfclub De Haar te vinden is.

In het park bevindt zich ook de Rozentuin, met het monument ter herinnering aan de oudste zoon van Etienne, baron Hélin van Zuylen van Nijevelt, die in 1912 op 24-jarige leeftijd bij een auto-ongeluk in Rumst bij Antwerpen om het leven kwam. De afgebroken zuil verwijst naar het te vroeg opgehouden leven van Hélin.

In de Rozentuin zijn ruim 1.200 rozen in 79 verschillende soorten te vinden. Iedere zomer staan deze rozen prachtig in bloei. De afgelopen 10 jaar zijn de stijltuinen van Copijn flink gerestaureerd. De meest indrukwekkende restauratie is die van het Grote Cour.

Dit voorplein voor de bordestrap van het kasteel is in ere hersteld naar oorspronkelijk ontwerp van Copijn. Hiervoor is het Cour met 1.800m3 grond opgehoogd, voorzien van nieuwe paden en cirkels en is voor het eerst in 40 jaar het familiewapen in het midden van het voorplein geplant.

Het Grand Canal of de Kruisvijver vormt een echte eye catcher ten noorden van het kasteel. Vanaf het eind van deze langgerekte vijver heeft men een fraai zicht op het kasteel, waarbij de riddertoren bij mooi weer precies in het midden van de vijver weerspiegeld wordt.
Naast de stijltuinen ontwierp Hendrik Copijn voor het Noorder- en het Zuiderpark een tuin in landschapsstijl, waarbij uitgestrekte vijverpartijen, een hertenkamp, een doolhof en prachtige uitzichten het karakter bepalen. Hier kan dagelijks heerlijk gewandeld worden over de vele bruggetjes en kronkelige paadjes.

Kasteel De Haar

Interieur

In het souterrain bevinden zich verschillende keukens en dienstruimten. Zij liggen rondom de centrale hal. Zo kan men rechtstreeks vanuit de hal in iedere ruimte komen zoals de kookkeuken, de spoelkeuken, de groentekeuken, de zuivelkeuken en de slagerij. De meest oorspronkelijke ruimte van het huis is de Oude Keuken die dateert uit de 15e eeuw.

Deze keuken heeft massief gemetselde bakstenen muren die ruim een meter dik zijn. Het kolenfornuis en het daarboven ontbreken van ventilatie zorgden ervoor dat de temperatuur kon oplopen tot zo’n 40 graden.

Keuken Kasteel De Haar

Spectaculair is de zeer uitgebreide ‘Batterie de Cuisine’ van De Haar, een serie pannen of casserroles in allerlei soorten en maten voor zeer gevarieerd gebruik met de naam van de familie en Haarzuylens erin geslagen. Alle voorwerpen zijn gemaakt van roodkoper en de binnenkant voor gebruik is vertind.

Alleen op het Paleis op de Dam vindt men een soortgelijke serie pannen. De Oude Keuken werd tot 1970 gebruikt, daarna werd een modernere keuken elders in het souterrain in gebruik genomen. Verder bevinden zich in het souterrain een wijnkelder, de eetkamer voor het personeel, de bloemenkelder, eetkamer voor de kinderen tot 14 jaar, terwijl de centrale hal als speciale expositie- en ontvangstruimte in gebruik is.

De Main Hall fungeerde in september als een soort hotellobby. Overal stonden dan gezellige banken, lage tafeltjes en grote palmen. Ook was dit de plek waar gasten zich aan het einde van de dag verzamelden voor het aperitief. Om iedereen aan tafel te krijgen, gebruikte men een Tibetaanse Bel die als gong fungeerde. Deze hal is prachtig gedecoreerd, kosten noch moeite werden gespaard. De Balzaal verbeeldt een ander aspect van het middeleeuwse leven; hier zijn troubadours en het hofleven te vinden.

In deze ruimte organiseerden de baron en barones diverse feesten, waaronder het beroemde ‘Bal Masque’ (gemaskerd bal). Van zeer grote kunsthistorische waarde zijn de beide 16e-eeuwse Brusselse wandtapijten. Het linker tapijt toont de Schepping van de wereld in zes dagen en de Zondeval. Het rechter wandtapijt verbeeldt de Triomf van Christus.

In de Balzaal vindt men het schouwspel ‘Le Château de l’Amour’, het Kasteel van de Liefde, met daarnaast een echte minstreelgalerij. In drie scènes verbeeldt het de hoofse liefdesgeschiedenis van een jongeman die zijn geliefde schaakt. Het reliëf is uitgehouwen uit één blok kalkzandsteen van 2000 kilo! De muzikanten bevonden zich tijdens het gemaskerd bal op de minstreelgalerij.

Daar konden ook gordijntjes gesloten worden, zodat ze geen zicht hadden op de festiviteiten in de zaal. De Ridderzaal heeft zijn oorspronkelijke afmetingen behouden, zoals deze aangetroffen werden in de ruïne. De merkwaardige trapeziumvormige ruimte en de nauwe vensters met spitsbogen, die diep in de brede muur zijn ingemetseld, zijn hier het bewijs van.

Doordat de binnenmuur breder is dan de buitenmuur, krijgt men in de Ridderzaal de indruk dat het plafond van boven naar beneden schuin loopt. Dit is echter optisch bedrog. De balken van de zoldering zijn bedekt met de wapenschilden van de Van Zuylens en verwante geslachten.

Ook is op een aantal balken diverse malen een Davidsster afgebeeld als eerbewijs aan de Joodse afkomst van Hélène de Rothschild. De Bibliotheek is de eerste ruimte die bij de restauratie gereed kwam.

Om dat te vieren en om baron van Zuylen te stimuleren om met het project verder te gaan liet Cuypers hier in 1893 een lunch voor de baron plaatsvinden. Het menu is bewaard gebleven. Oorspronkelijk zou deze kamer als eetkamer bedoeld zijn, maar daar is al spoedig van afgeweken. Oorspronkelijk wordt hij ook de “Salle de Famille” genoemd.

Kasteel De Haar

Elk van de gastenkamers heeft een eigen karakter. De gedachte van baron Etienne hierachter is dat hij er zeker van wil zijn dat zijn gasten het gevoel hebben in een particulier huis te zijn en niet in een of ander luxueus hotel.

Zelfs geen twee badkamers zijn gelijk en ook de kranen zijn verschillend. Iedere slaapkamer heeft zijn eigen sanitaire voorzieningen met mengkranen. Bij de inrichting van de gastenkamers is duidelijk zichtbaar dat de baron en barones zich niet compleet hebben overgeven aan de stijl die Cuypers voorstelt.
Een aantal kamers werd ontworpen in neogotische stijl, maar diverse andere kamers werden ingericht in diverse andere neostijlen.

De kleurstellingen zijn gevarieerder en lichter en wand- en plafonddecoraties en meubilair zijn veelal 19de-eeuwse varianten van Lodewijkstijlen.

In het kasteel zijn, naast veel verwijzingen naar de familie van de baron, ook veel decoraties te vinden die passen bij de visie van Cuypers en de baron. Thema’s als ‘Ridderschap’ en het christendom komen vaak terug in de (wand)decoraties. Ook wordt de middeleeuwse dierenwereld en het plantenrijk vaak afgebeeld waarbij fabeldieren, planten en bloemen gecombineerd worden met de meer sobere neogotische elementen van Cuypers.

Tekst, met dank aan Kasteel De Haar.