Kalkar | Sint-Nicolaaskerk in KALKAR | Laat Gotische retabels | Retabel van Henrik Douverman | St Nicolaikirche

De Sint- Nicolaaskerk in Kalkar

September 2020 midden in de Corona pandemie moest ik voor een zakelijke afspraak in Arnhem zijn, ik was in het gezelschap van oud cursist Willem van Dort. Het afgelopen jaar had hij reeds meermaals gevraagd of we niet eens samen naar Kalkar in Duitsland konden gaan, een bezoek aan de Sint- Nicolaaskerk van Kalkar zou erg de moeite zijn. Zelf was hij er reeds een aantal maal geweest. Op de terugweg vanuit Arnhem hebben we het zakelijke reisje een educatieve meerwaarde gegeven.

Willem van Dort, oud cursist die op geregelde tijdstippen leuke blogitems schrijft, heeft voor jullie een kort verslag geschreven. 

Kalkar, gelegen in Noordrijn-Westfalen, is bij het grote publiek bekend vanwege het attractiepark Wunderland op het terrein van de voormalige atoomcentrale. Maar de grootste attractie is, in mijn ogen althans, de St-Nicolaikirche (Sint-Nicolaaskerk) in het midden in het historische hart van Kalkar.

De St Nicolaikirche is gebouwd in de eerste helft van de 15^e eeuw op de restanten van een eerdere kerk die door brand was verwoest. De kerk is in de laatgotische stijl gebouwd en is een zogenaamde hallenkerk.

De gotische stijl in de kerkelijke bouwkunst wordt gekarakteriseerd door de hoge spitse vensters met maaswerk, grote roosvensters, gewelfde plafonds met kruisribben.

De naam gotiek hebben we te danken aan de Italiaan Vasari die in zijn boek over bekende architecten in 1550 de stijl omschreef als monsterlijk en barbaars en dat de stijl hem deed denken aan de barbaarse plunderende Goten. Kennelijk oud zeer.

Een hallenkerk is herkenbaar aan haar zijbeuken die parallel lopen met het middenschip, even hoog zijn als het middenschip en soms ook even breed als het middenschip zijn.

Markt Kalkar

Op zich is de Nicolaikerk aan de buitenkant niet zo spannend, het interieur is des te meer opwindend hetgeen te danken is aan de vele jaren van voorspoed van de inwoners van Kalkar.

In de middeleeuwen was Kalkar een bloeiende stad met name door de wolweverijen. Kalkar kon zich dank zij haar ligging aan de Rijn ontwikkelen tot een echte handelsstad en werd zefs zo belangrijk dat Kalkar deel ging uitmaken van de Hanze-kring, een keten van belangrijke handelssteden over geheel Europa. Kortom, de stad en vele van haar inwoners waren welvarend en de gilden konden zich veroorloven een retabel aan de kerk te schenken om de zegen af te smeken, zonden af te kopen (mochten die er zijn) en als trefpunt voor de gildebijeenkomsten. Geschat wordt dat er een 15-tal retabels en tientallen beelden en schilderijen waren. Hoezo geschat.

Sint-Nicolaaskerk in KALKAR | Laat Gotische retabels 

Tijdens de Franse bezetting onder Napoleon waren in 1802 de kloosters en andere kerkelijke instellingen opgeheven en hun kunstschatten, altaren en beelden werden naar andere kerken overgebracht; zo ook naar de St Nicolaikerk. Ook vanuit de St Nicolaikerk werden objecten waaronder de 16^e eeuwse kanzel verhuisd. Na het vertrek van de Fransen moest de kerk broodnodig opnieuw ingericht worden om de nieuwe “aanwinsten” fatsoenlijk te kunnen plaatsen en ook om de opgelopen schade te herstellen.

Om geld voor het herstel bijeen te krijgen zag de toenmalige pastoor zich genoodzaakt om in het begin van de 19^e eeuw een groot aantal altaren, retabels en heiligenbeelden te verkopen. Het gevolg was dat er nu slechts een 7-tal retabels uit de middeleeuwen tot het interieur behoren.

Het is verleidelijk om uitgebreid over de beelden en retabels uit te wijden, maar ik doe dat niet. Hiervoor wil ik verwijzen naar het uitstekende boek St.Nicolaikirche Kalkar van Guido de Werd met uitgebreide toelichtingen en met veel foto’s.

 “zeven smarten” retabel van Henrik Douverman

Ik maak een uitzondering voor het “zeven smarten” retabel van Henrik Douverman. De redenen voor deze uitzondering zullen in het volgende wel duidelijk worden.

Het ontstaan van het retabel.

In Kleef in de Stiftkirche staat een prachtig Maria altaar uit de 14^e eeuw en in Kalkar wil men er ook een.  Het nieuwe Maria-altaar moet het vesperbeeld “onze lieve vrouwe ter noet” in gesculpteerde taferelen uitbeelden. Het vesperbeeld is een afbeelding van Maria met haar dode, gekruisigde zoon Jezus, een piëta. Hendrik Douverman stond dus voor een enorme uitdaging. Hij moest een retabel ontwerpen en maken dat op zijn minst kon wedijveren met het Mariaretabel in Kleef en hij moest alles zo uitwerken dat de onderliggende boodschappen te begrijpen waren voor het gewone volk dat immers nauwelijks kon lezen en schrijven. Een retabel verschilt van een altaar doordat er geen opbergruimte in aanwezig is voor de benodigdheden voor de mis.

 “zeven smarten” retabel van Henrik Douverman

Douverman maakte de piëta tot het centrale punt van het retabel waaromheen hij in 7 beeldtaferelen “de smartelijke hoogtepunten” uit het leven van Maria in chronologische volgorde met de klok mee om de piëta groepeerde. Om het smartelijke aspect te accentueren had Maria in de betreffende scenes een zwaard op of in haar borst Helaas zijn de zwaarden in de loop der eeuwen verloren gegaan en resteren de indrukken van de zwaardpunten in het hout.

De ikonografie van het zeven smarten retabel vindt zijn oorsprong in de Mariaverering die einde 15^e eeuw was ontstaan en actief werd gepropageerd. Voor de minutieuze en realistische uitwerking van alle taferelen koos Hendrik Douverman  mensen uit (de omgeving van) Kalkar om model te staan. Deze werkwijze maakte het Douverman mogelijk zijn taferelen zeer gedetailleerd en natuurgetrouw op te bouwen en te sculpteren. Onnodig te zeggen dat hij door zijn modellenkeuze de taferelen tegelijkertijd ook meer te begrijpen maakte.

Het retabel wordt omsloten door een uitbeelding van de stam van Jesse, de genealogie van Maria. Het uitbundige, ragfijne houtsnijwerk in gotische-renaissance stijl is adembenemend virtuoos en getuigt van een groot technisch kunnen en mogelijk een nog grotere fantasie van Hendrik Douverman. De stam van Jesse begint met 3 taferelen in de predella en klimt als een plant op zoek naar het zonlicht langs de randen van het retabel omhoog tot het eindigt als een  opengebarsten bloemknop in een uiterst zelfbewuste Maria.

Sint-Nicolaaskerk in KALKAR | Laat Gotische retabels

Hendrik Douverman heeft voor het ontwerp en het realiseren van het retabel ongeveer 4 jaar nodig gehad. In 1518 valt de beslissing om het retabel te maken en met pasen 1522 wordt het retabel door de bisschop van Keulen ingewijd. Het centrale vesperbeeld is in 1811 vervangen door een barokke piëta dat op haar beurt in 1900 wordt vervangen door een neogotische piëta van Ferdinand Langenberg.

Samengevat kan gesteld worden dat het onderwerp op magistrale wijze is vertaald in treffende taferelen die op hun beurt meesterlijk zijn uitgewerkt en gesneden. Met de stam van Jesse heeft Hendrik Douverman laten zien dat hij een ware meester was die het vak tot in de finesses beheerste.

Als ik een stap naar het heden mag maken, dan zie ik dat de hedendaagse mens gelijk zijn middeleeuwse collega uitermate visueel is ingesteld. Men communiceert hoofdzakelijk in beelden en anders dan de middeleeuwse mens die zich met enkele generaties tot lezende mens zal ontwikkelen zie ik dat de hedendaagse mens in een verrassend snel tempo zijn lees- en taalvaardigheid aan het verliezen is. Ik laat het bij deze constatering en nodig u uit om met Douverman naar deze ontwikkeling te kijken. 

Mocht u Kalkar willen bezoeken, op de website van de St Nicolaikirche vindt u alle informatie voor een bezoek.

Op youtube staat de film “Die Kirche St Nicolai in Kalkar”waarin  pastor Alois van Doornick een rondleiding geeft in de kerk.

Op het marktplein is een ijssalon.

Parkeren is gratis op de parkings aan de rand van Kalkar.

Hieronder staan enkele foto’s voor een visuele impressie.

Sint-Nicolaaskerk in KALKAR | Laat Gotische retabels

Henrik Douverman, Zeven Smarten retabel

Retabel van Henrik Douverman

https://www.patrickdamiaens.nl