Een Chronogram of jaardicht als decoratief ornament | Stad Maaseik | Het chronogram in de Maaseiker architectuur

“In naam van Jezus is dit gebouwd”, In noMInr JesU HaeCaeDIfICata = (1710)

Chronogram in de Maaseiker architectuur

__________________________________

________________________

Mijn blog is opgedragen aan ornamenten in hout, de verschillende toepassingen ervan en geregeld bespreken we musea en kastelen, met steeds de ornamentiek als uitgangspunt. Ook proberen we jullie in deze blog een beeld te geven van mijn persoonlijke creaties, de verschillende stadia en technieken bij het maken van ornamenten en decoratieve versieringen in hout.

Versieringen en ornamenten in steen
Ik heb deze keer toch eens een uitzondering gemaakt.
Versieringen en ornamentiek in steen, dit is ook een bijzonder fascinerend onderwerp. Zo kwam ik een tijd geleden toevallig in contact met de Nederlander Dhr. Bernard Grothues een waardeert maker van chronogrammen, het was hij die me introduceerde in de wereld van het 'chronogram'.
Deze soms erg decoratieve versieringen in steen aan gevels van wereldlijke en religieuze gebouwen, kunnen voor de houtornamentsnijder ook een bron van inspiratie zijn. 
Ik ben ze waarschijnlijk wel honderden keren tegengekomen aan gebouwen of monumenten, maar me er nooit echt vragen bij gesteld. Mijn oog viel steeds op de composities van ornamenten die rondom een chronogram geregeld terug te vinden zijn.  
Maar nu gaat er een heel andere wereld voor me open ,deze chronogrammen hebben meer te vertellen dan ik dacht. Ik laat u even kennis maken met Dhr. Grothues, hij schreef een tekst over het fenomeen 'Chronogram' en verder in dit blogitem laat ik u kennis maken met en aantal chronogrammen die terug te vinden zijn aan een aantal gevels in het historische centrum van mijn woonplaats, Maaseik.

Een korte introductie:

Een jaardicht of Chronogram

Een chronogram (van het Griekse woord chronos, dat tijd betekent en gramma dat schrift betekent) is een geschreven tekst, die behalve een historisch feit of een gedachte, tevens een jaartal verbergt. Dat jaartal kan men ontdekken door de getalwaarden van de in de tekst voorkomende Romeinse cijferletters achter elkaar op te tellen. Deze letters met hun getalwaarden zijn:

M=1000
D=500
C=100
L=50
X=10
W=VV=10
U=V=5
Y=IJ=II=2
J=I=1



Invloed van de Kabbala op het chronogram.

In het begin van de 6de eeuw na Christus ontwikkelden Talmudisten en kabbalisten de kabbala, een geheime leer over het Wezen van God en de vraag hoe Hij zich openbaart aan de mensen. Door getalspeculatie zocht men naar een mystieke uitleg van de woorden, die voorkwamen in de Talmud, het boek waarin alle aanvullingen op het Oude Testament zijn opgenomen, die het maatschappelijke, burgerlijke en godsdienstige leven van de Joden regelen.
Deze kabbala had een magisch karakter, dat zich uitte in het aanroepen van onbekende machten met toverformules in letter en cijfercombinaties, die vooral in amuletten gesneden, gebruikt werden in zegen en vervloekingsformules. zo kennen we het toverwoord ABRACADABRA, overgenomen en toegepast door de Romeinen als praktische bezwering van de koorts.

 

Maaseik Bosstraat 30,
aManDo aCCeLera = (1750)

Het chronogram in de Zuidelijke Nederlanden.

Het is goed mogelijk dat nog voor de ontdekking van de boekdrukkunst de kabbala in West-Europa werd geïntroduceerd door Joodse geleerden, die zich bekeerden tot het christelijk geloof. zij moeten het geweest zijn, die de ideeën in de kloosters hebben gebracht, waardoor onder invloed van de kabbala het chronogram is ontstaan. middeleeuwse monniken vonden in het chronogram een mogelijkheid om een tweevoudige boodschap (in woord en tijd) over te brengen.
Een soort 'memoria technica' waarmee zowel de inhoud als het jaartal in de mededeling kon worden doorgegeven. de taal die hiervoor werd gebruikt was het Latijn, dat zich uitstekend daartoe leende. Immers verschillende Latijnse letters stelden tevens Romeinse cijfers voor. Oorspronkelijk waren dat de letters I=1, U=V=5, X=10, L=50, C=100, D=500, en M=1000. In de 15de eeuw, toen het Vlaams een zekere overwicht had gekregen, werden hieraan toegevoegd de letters J=I=1, Y=IJ=II=2 en W=VV=10.
Maar de letter D=500 werd in die tijd niet meer meegeteld. Deze kunstgreep werd toegepast door de Rederijkers, die meer vrijheid in het woordgebruik opeisten, om zodoende gemakkelijker een jaartal te kunnen vormen. In de rederijkerskamers verenigden zich een deel van de stedelijke burgerij die gezamenlijk wilden oefenen in het voordragen, toneelspelen, dichten en het schrijven van chronogrammen

In de Gulde Sterre, Maaseik

nItet CeCIsqUe LUMen DabItUs  = 1768

Gebruik

Het veelvuldige gebruik leidde in de 16de en 17de eeuw ertoe dat jaartalverzen een belangrijke functie kregen als inwijdings-, vierings- en herdenkingstekst.
Ze waren te vinden op gebouwen, graven, altaren, klokken, triomfbogen, munten en kronieken.
Terwijl het chronogram in de 16de eeuw regelmatig voorkomt, neemt het chronogrammeren in de 17de eeuw opmerkelijk toe, om vanaf de 18de eeuw te kunnen spreken van de grote bloeiperiode van het chronogram. Deze ontwikkeling is te danken aan het humanisme.
Het zette zich voort in de renaissance om in de Barok tot een hoogtepunt te komen. Het is een tijd van vreedzame ontwikkelingen en van een stijgende welstand, die in verband met de tijdsgeest leidde tot verbazingwekkende bouwactiviteiten. Maar het is ook de tijd van de contraformatie en het naar voren treden van de Katholieke Kerk. Zo werden veel kerken in die tijd gebouwd, verbouwd, vergroot en representatief ingericht. daarbij kwam het Barokke verlangen naar een poëtisch spel en het plezier om dat op een geheimzinnige manier vast te leggen. 
Dat leidde ertoe dat het maken van chronogrammen tot een Barok modeverschijnsel uitgroeide, want iedereen die iets betekende, schreef ook chronogrammen.

Tekst, Bernard Grothues

__________________________________________

______________________________

Maaseik, Stadhuis op de markt

Chronogram in de Maaseiker architectuur

Enkele voorbeelden

__________________________

Maaseik is een stad en gemeente in de Belgische provincie Limburg, met een inwonersaantal van 25.000. Maaseik is internationaal vooral bekend als de vermoedelijke geboorteplaats van de gebroeders Jan en Hubert van Eyck. 

In Maaseik bevinden zich een groot aantal bezienswaardigheden en het stadje word ook wel eens genoemd het 'openluchtmuseum van Maaslandse Renaissance-stijl', een mooi historisch centrum met veel belangrijke bebouwen die tot het cultureel erfgoed van België behoren.

Hiervan maken de Kruisheren- of Sint-Jacobskerk met het mooiste rococo-interieur van Limburg en de neoclassicistische Sint-Catharinakerk met een belangrijke schatkamer o.a. deel van uit. 

In het historische centrum van de stad komen een 14-talopmerkelijke chronogrammen voor op religieuze en wereldlijke gebouwen.

_____________________________________________
________________________________

Huis ‘De Leliën’, Maaseik

Het huis ‘De Leliën’ op het nr. 33 uit 1715 is het grootste, hoogste, rijkste en gaafste Maaslandse breedhuis van Maaseik. De hoogte wordt hier beklemtoond door de verlengde vensterstijlen. Opmerkelijk zijn de drie droogzolders die worden aangegeven door sierlijke dakvensters. Op het dwarshout van de deur staat het chronogram: 

Chronogram ‘De Leliën’, Markt Maaseik

parIUnt MIhI LILIa DeCUs (1715) 

(“De lelies schenken mij glans”).

In de achtergevel het chronogram: 

beneDIC DeUs aeDI hUIC et InhabIta (1715) 

(“Heer zegen dit huis en bewoon het”).

_________________________________

________________________

Huis ‘De Verkeerde Wereld’ Maaseik

 ‘De Verkeerde Wereld’ uit 1686 is één van de mooiste oude huizen van de stad. Boven de ingang, in de versiering van het ossenoog, zien we een wereldbol met een kruis eronder, wat de naam van het pand verklaart. Hetzelfde symbool vinden
we aan de gevel terug. Erg knap is de afwisseling van bak- en hardsteen. Het chronogram boven de deur . Twee mooie krulgevels sieren het dak. 

'De Verkeerde Wereld', Bosstraat Maaseik

CrUX MUnDI LUX 

(“Het kruis is het licht van de wereld”) 

(geeft het bouwjaar 1686 aan)

Chronogram, ' De Verkeerde Wereld' Maaseik

_________________________________

_________________________

‘Het Stenen Huis’ of ‘Drossaerthuis’ Maaseik

Naast huis 'In 't Moelevelt' vinden we ‘Het Stenen Huis’ of ‘Drossaerthuis’, waar de vertegenwoordiger van de prinsbisschop van Luik woonde. Dit gebouw, opgetrokken in een weelderige barokstijl met guirlandes boven de vensters van de eerste verdieping, vormt een uitzondering in de provincie. De pilastergevel is in hoofdzaak uit hardsteen opgetrokken. De vijftien zuilen tussen de vensters zijn bekroond met Dorische en Ionische kapitelen. Hierbij het chronogram: 

Het Stenen Huis, Bosstraat Maaseik

saLUs DoMUI hUIC 

(1667)

 (“Heil zij dit huis”)
Lucas 19 

_______________________________

_______________________

St-Catharinakerk Maaseik

Boven het hoofdaltaar vermeldt het chronogram het jaar 1710:

Deo Vero ConseCratUM 
(1710) 

(“Aan de ware God toegewijd”).

Boven het hoofdaltaar het opschrift: 

eX CoLLeCtIs fIDeLIUM
(1868) 

(“Uit de collecte-opbrengsten van de gelovigen”).

St-Catharinakerk Maaseik, Chronogram Hoofdaltaar

_____________________

______________________

 

De Kruisherenkerk

De Kruisherenkerk, ook wel Sint-Jacobskerk, is een barok kerkgebouw aan de Bosstraat te Maaseik. De kerk is in 1767 gebouwd als kloosterkerk van het Kruisherenklooster van Maaseik. Oorspronkelijk stond hier de Sint-Jacobskapel, vermoedelijk een éénbeukige kerk, uitgevoerd in mergelsteen en kalksteen. 
Deze kapel werd -door de Kruisheren- vergroot en sterk verbouwd in 1767 in opdracht van prior Jan Vossen en is één der weinige kerkelijke gebouwen met een interieur in Lodewijk XV-stijl-Roccoco. Het jaartal is terug te lezen in het chronogram op de sluitsteen.:  

Kruisherenkerk, Ingang via Bosstraat

In CrUCe MUnDI saLUs 
(1767) 

(“In het Kruis is het heil der Wereld”) 

In 1797 werd het Kruisherenklooster op last van de Fransen opgeheven en werden de kloostergebouwen gesloopt. De kerk echter, kwam aan de parochie van Maaseik. In 1856 werd ze verkocht aan de - toen weer teruggekeerde - Kruisheren. In 2004 werd de kerk gerestaureerd.

________________________________

_________________________

Klooster Zusters van Liefde van Onze Lieve Vrouw, Maaseik

Gedenkplaat afkomstig uit het klooster van de paters Kapucijnen te Maaseik en ingewerkt in de westgevel, met inscriptie de namen van de schenkers: Godefridus Reinders en Catharina Houble:

goDefrIDUs reInDers et CatharIna hoUbLe ConIUges
 (1769) 

(“Godefridus Reinders en echtgenote Catharina Houble”).

Chronogram, Klooster Zusters van Liefde van Onze Lieve Vrouw, Maaseik

___________________________________________

___________________________________

http://www.patrickdamiaens.be